بعضی اوقات از دست دادن برخی فایل ها و اطلاعات خیلی دردناک و حتی فکر کردن به آن هراس انگیز است. گاهی فایل ها به صورت تصادفی و بر اثر یک سهل انگاری از دست می روند، مانند پاک کردن پوشه حاوی عکس های تعطیلات گذشته به تصور این که از آن ها پشتیبان گیری شده است. بعضی مواقع هم از دست دادن اطلاعات صرفاً به دلیل بدشانسی است، مانند زمانی که ویندوز کرش شده و بوت نمی شود و گاهی هم دلیل اصلی از دست دادن فایل ها، ویروس ها و دیگر بدافزارها هستند.
در این نوشتار به شما یاد خواهیم داد که چگونه فایل های از دست رفته را بازیابی کنید. بعضی اوقات مشکلی برای سیستم به وجود می آید که برای برطرف کردن آن باید به سراغ راهکارهای تجاری( استفاده از نرم افزارهای پولی) رفت. البته، در این نرم افزارها،روش های خوبی هم وجود دارد که می تواند به برطرف کردن این مشکل کمک بسزایی بکند. مخاطبان اصلی این نوشتار بیشتر کاربران ویندوزهای اکس پی و ویستا هستند، اما در صورتی که از سیستم عاملی غیر از این دو نیز استفاده می کنید، بد نیست بدانید راهکارها و توصیه های این نوشتار ممکن است برای شما هم مفید و کاربردی باشد.

سطل زباله ویندوز نخستین ایستگاه
 

شاید ساده به نظر آید، اما اولین جایی که پس از از دست دادن فایل ها باید بازبینی شود، سطل زباله ویندوز است. در حقیقت، این سطل زباله بخشی از هارد دیسک است که فایل های پاک شده از سوی هریک از کاربران ویندوز را پیش از حذف از روی کامپیوتر در خود جای می دهد( البته به روش استاندارد). به صورت پیش فرض فضای اختصاص یافته به سطل آشغال ده درصد از حجم هریک از پارتیشن های هارد دیسک تا سقف 3/99 گیگابایت است.
این فضا در ویستا معادل ده درصد از هر پارتیشن با حجم اولیه چهل گیگابایت به اضافه پنج درصد از فضای بالاتر از این مقدار در هر درایو است. برای نمونه، برای هارد دیسک های جدید 1/5 ترابایتی این فضا تا بیش از 75 گیگابایت متغیر باشد. بازیابی فایل ها از سطل آشغال همان طور که می دانید با راست کلیک روی فایل یا فایل های از دست رفته و استفاده گزینه Cut یا Restore امکان پذیر است( تصویر 1). برای تغییر اندازه پیش فرض سطل زباله، کافی است روی آیکون سطل زباله راست کلیک کرده و پس از انتخاب Properties از طریق دکمه لغزان در منوی باز شده، اقدام کنید.

در میان سایه ها
 

کاربران ویستا راه دیگری برای بازگرداندن فایل ها و پوشه های حذف شده دارند. Shadow Copy ابزاری است که در نسخه های Ultimate و Business ویستا وجود دارد. این ابزار به صورت دوره ای، از تمام فایل ها و پوشه های روی هارد دیسک تصویری بر می دارد. این ابزار به صورت روزانه یا گاه به گاه یک System Restore Point ایجاد می کند. به خاطر داشته باشید چنانچه System Restore غیر فعال شده باشد، این قابلیت نیز کار نمی کند.
باید مطمئن شوید که System Restore برای تمام درایورها فعال است. برای این منظور از بخش Control Panel به System Maintenance بروید، سپس System و System Protection را انتخاب کرده و پس از آن درایوهای مربوطه را تیک بزنید.
تفاوت میان نسخه های ( تصاویر) ذخیره شده، آن را به قابلیتی مؤثر و مفید تبدیل کرده است. نقطه عطف ماجرا آنجا است که می توانید نسخه های پیشین یک فایل یا فایل های گمشده را با مرور نسخه های پیشین پوشه حاوی آن بازیابی کنید. برای دسترسی به Shadow Copy روی یک فایل یا پوشه راست کلیک کرده و از منوی باز شده گزینه Restore Previous Versions را انتخاب کنید. نسخه ای از فایل یا پوشه ای را که می خواهید بازیابی کنید، انتخاب و سپس دکمه Restore یا کلید Copy را بزنید. به خاطر داشته باشید که چنانچه فایل ها و پوشه ها برای مدت طولانی تغییر نکرده باشند، ممکن است هیچ نسخه پشتیبانی در System Restore Point ثبت نشده باشد.
خبر خوش برای کاربران نسخه های دیگر ویستا این است که سرویس Shadow Copy در نسخه های Home Basic و Premium فعال شده است، اما به طور مستقیم در دسترس کاربر نیست. اگرچه ابزار رایگان Shadow Explorer(www.shadowexplorer.com) نقایص آن را اصلاح می کند و امکان استفاده از این ویژگی را برای کاربر فراهم می سازد( تصویر 2).
متأسفانه تنها فایل های حذف شده از هارد دیسک به سطل آشغال ویندوز می روند و این اتفاق در مورد منابع دیگر مانند کارت های حافظه و حافظه های فلش رخ نمی دهد. سطل آشغال ویندوز همچنین در مورد فایل هایی که بر اثر آلودگی ویروسی یا سیستم فایل آسیب دیده از دست رفته اند، کمکی به کاربر نمی کند.
اما خوشبختانه کار به اینجا ختم نمی شود، برنامه های متعددی در دسترس هستند که می توانند در زنده کردن اطلاعات از دست رفته به کاربر کمک کنند و بسیاری از آن ها نیز رایگان هستند. برای نمونه، می توان از Recuva نام برد. این نرم افزار به جزء سی دی و فلاپی قادر به بازیابی فایل های حذف شده از هر منبعی حتی پخش کننده های همراه است( تصویر 3). مانند همه ابزارهای بازیابی، Recuva روی منبعی که فایل ها از آنجا حذف شده اند، کار می کند. به این دلیل که در اغلب موارد فایل ها به طور کامل از روی سیستم پاک نمی شوند، حتی پس از فرمت شدن منبع میزبان، فایل ها باز هم قابل بازیابی هستند. سیستم فایلی فقط مکان فایل ها را نشانه گذاری می کند( فایل ها زمانی به صورت کامل از روی سیستم پاک می شوند که موقعیت سابق آن ها روی منبع ذخیره سازی بازنویسی شود).
هنگامی که متوجه بروز مشکل شدید از کار با هارد دیسک یا هر نوع حافظه ای که فایل ها روی آن ذخیره شده اند( بوده اند)، دست بردارید. از نصب هر نوع نرم افزار بازیابی یا هر چیزی که ممکن است به بازنویسی فایل ها روی حافظه مربوطه منجر شود، خودداری کنید. در صورتی که فایل ها روی درایو اصلی هارد دیسک هستند، شاید لازم باشد هارد دیسک را به طور موقت به یک کامپیوتر دیگر متصل کنید. یک حافظه USB در این مواقع به کاربر کمک شایانی می کند.
ساده ترین راه استفاده از Recuva کار با ویزارد آن است. با Recuva می توانید نوع فایل یا فایل هایی را که قصد دارید بازیابی شوند، مشخص کنید( برای نمونه، عکس، مدارک یا هر چیزی). به همین ترتیب می توانید منبع مورد نظر برای اسکن و بازیابی را به Recuva معرفی کنید( برای نمونه، حافظه USB، یک پوشه مشخص یا جایی که اطلاعات در آنجا بوده اند). اگر اسکن در بازیابی فایل مورد نظر شما، ناموفق بود، اسکن را دوباره تکرار کنید، اما این بار با گزینه Deep Scan که اسکن دقیق تر و عمیق تری را برای شما انجام می دهد( البته بیشتر نرم افزارهای بازیابی قادر به بازیابی از درایوهای نوری مانند سی دی و .... نیستند).
اگر به امکانات بیشتری برای اسکن نیاز دارید، برای نمونه، توانایی اسکن برای فایل هایی با پسوند مشخص( mp3). استفاده از ویزارد را فراموش کنید و از واسط کاربری خود نرم افزار استفاده کنید. هنگامی که عملیات اسکن کامل شد، فهرستی از فایل ها به کاربر نمایش داده می شود.
هرکدام با یکی از رنگ های چراغ راهنمایی و رانندگی: سبز به معنی امکان بازیابی کامل فایل، رنگ نارنجی به معنی آن که فایل به صورت ناقص قابل بازیابی است و قرمز یعنی فایل قابل بازیابی نیست. فایل های نارنجی و قرمز یعنی بخشی از فایل یا تمام فایل بازنویسی شده است. برای انجام عملیات بازیابی، فایل های مورد نظر از فهرست را علامت تیک بزنید، سپس کلید Recuva را زده و آدرس محل ذخیره فایل ها پس از بازیابی را مشخص کنید. دقت داشته باشید که محل ذخیره فایل ها همان درایو یا منبعی نباشد که قرار است فایل های آن بازیابی شوند.

رایگان و غیر رایگان
 

Recuva یکی از بهترین ها در نوع خودش است. با وجود این، اگر شما را آن طور که دوست دارید، انجام نمی دهد، می توانید نرم افزارهای پولی زیر را به کار بگیرید:
Soft Perfect File Recovery
(www.softperfect.com)
PC Inspectore File Recovery
(www.pcinspector.de)
Glary Undelete
(www.glarysoft.com)
همچنین به جزء Recuva انبوهی از عناوین رایگان برای بازیابی اطلاعات در وب وجود دارد که می توانید به راحتی آن ها را دانلود و استفاده کنید.

بازیابی از دیسک های نوری
 

متأسفانه بیشتر نرم افزارهای بازیابی قادر به بازیابی از درایوهای نوری مانند CD، DVD و ... نیستند. دیسک های نوری مانند هارد دیسک ها و حافظه های USB از سیستم های فایلی متنوع و منحصر به خودشان استفاده می کنند، مانند ISO 9660 یا UDF به جای FAT16، FAT 32 و NTFS. با وجود این، نرم افزارهای اختصاصی بسیاری برای بازیابی فایل ها از انواع دیسک های نوری در دسترس است، مانند CD Recovery Toolbox Free و ISO Buster.
ما ISO Buster را برای تست و بررسی انتخاب کردیم. در ادامه یک CD-R حاوی 250 مگابایت اطلاعات آماده کرده و روی سطح آن با پیچ گوشتی خراش های به نسبت بزرگی ایجاد کردیم. ویندوز به هیچ وجه نتوانست دیسک نوری را بخواند، اما ISO Buster با موفقیت سیستم فایلی را بررسی کرد و سپس فهرستی از فایل ها و پوشه ها را به نمایش گذاشت( تصویر 4).
از فهرست به نمایش در آمده، در مقابل بسیاری از عناوین علامت تیک قرار دادیم، سپس راست کلیک کرده و گزینه Extract s را انتخاب کردیم. پس از گذشت دوازده ساعت، در حالی که کمتر از 25 درصد فرآیند بازیابی کامل شده بود، روی Cancelکلیک کردم و در عوض تنها سیزده عکس از محتوای CD را برای بازیابی انتخاب کردم. این اسکن حدود نود دقیقه به طول انجامید. سه تا از عکس ها به صورت سالم بازیابی و ذخیره شدند. همین تست را با نرم افزار Active@Undelete7 ( یکی از معدود نرم افزارهایی که توانایی بازیابی از هارد دیسک و درایو نوری را دارد) تکرار کردم. این نرم افزار تنها عنوان اصلی را پیدا کرد و در بازیابی دیگر اطلاعات روی CD ناتوان بود.
CD Recovery Toolbox Free نیز عملکرد خوبی از خود نشان نداد. در صورت تمایل می توانید اسکن را دوباره و پس از رفع برخی از آسیب های جدی دیسک انجام دهید.

UBCD4Win، راهکاری دیگر
 

آیا تا به حال با مشکل عدم بوت ویندوز مواجه شده اید؟ در این حالت به احتمال زیاد بوت لودر یا رکورد اصلی بوت دچار آسیب شده است. در این مواقع چنانچه هارد دیسک را به کامپیوتر دیگری متصل کنید، قادر خواهید بود فایل هایتان را از این طریق بازیابی کنید.
در این صورت چنانچه با پیچ گوشتی به جان کامپیوترتان بیفتید، چیزی عایدتان نمی شود. در عوض راه حل بهتر استفاده از UBCD4Win( Ultimate Boot CD for Windows) است( تصویر 5). این راهکار، شامل بخشی از عملیات نصب ویندوز اکس پی است و نرم افزار بدون دخالت هارد دیسک به طور مستقیم از روی CD اجرا می شود. با استفاده از یکی از مدیر فایل های موجود، قادر هستید فایل های خود را روی یکی از منابع کارت حافظه، هارد دیسک اکسترنال یا DVD کپی کنید.
برای شروع سازنده UBCD4Win را دانلود کنید. این همان چیزی است که CD قابل بوت را می سازد. فقط دستورالعمل ها را یک به یک دنبال کنید( البته به یک CD نصب ویندوز اکس پی نیز نیاز دارید).
همچنین اگر کامپیوتر شخصی خودتان دچار مشکل شده است و ویندوز بالا نمی آید، باید نرم افزار سازنده دیسک نوری قابل بوت UBCD4Win را روی کامپیوتر دیگری اجرا کنید. پس از ساخت دیسک نوری قابل بوت UBCD4Win در تنظیمات بایوس کامپیوتر خودتان اولین بوت را به درایو نوری اختصاص دهید و سیستم را با UBCD4Win بوت کنید. آنچه مشاهده می کنید، محیط آشنای میز کار اکس پی است.
بیشتر از 150 نرم افزار رایگان برای استفاده های غیر تجاری وجود دارد. به طور قطع، یک سوئیت از نرم افزارها برای بازیابی فایل های حذف شده و همچنین نرم افزارهایی برای اصلاح اشکالات و نقایص بوت ویندوز( برای نمونه MbrFix) در این نرم افزار وجود دارد.

دیسک های زنده قابل بوت
 

یکی از اشکالات UBCD4Win این است که فقط برای کاربران ویندوز اکس پی ارائه شده است. اگر شما از ویستا استفاده می کنید، باز هم می توانید از UBCD4Win استفاده کنید( با وجود این، باید از اجرای ابزارهای تعمیر و اصلاح بوت خودداری کنید). همچنین می توانید از ابزارهای مبتنی بر ویستا مانند Vista PE( http://vistape.net) یا Windows PE( www.snipurl.com) استفاده کنید. همچنین یک ویرایش مبتنی بر لینوکس از نرم افزار Ultimate Boot CD ( www.ultimatebootcd.com) وجود دارد که کاربران لینوکس می توانند از آن استفاده کنند. لینوکس صدها توزیع زنده دارد. این توزیع های زنده مانند UBCD4Win به طور مستقیم از روی CD اجرا می شوند و نیازی به نصب ندارند.
هرکدام از این توزیع ها ابزارهایی برای بازیابی فایل ها دارند، اما این ابزارها برای بازیابی فایل ها از درایوهای با سیستم فایلی ویندوز کار نخواهند کرد، زیرا آن ها برای سیستم های فایلی لینوکس( Reiser FS، EXT 3 و ...) طراحی و پیاده سازی شده اند، اما برای پشتیبان گیری از فایل های سالم در پارتیشن های ویندوزی مشکل وجود ندارد.
تقریباً می توان گفت هریک از توزیع های لینوکس برای رفع نیازها کافی است، اما برای بازیابی فایل ها بهتر است به سراغ دانلود یکی از لینوکس های کوچک و با کاربری ساده ای که سریع دانلود و اجرا می شوند، برویم. به عنوان مثال، Puppy Linux( http://www.puppy linux.org) یا Damn Small Linux( http://damnsmalllinux.org). البته هر دو گزینه های خوبی هستند، فقط دقت کنید هنگام آزمایش توزیع های مختلف لینوکس به آن معتاد نشوید!
منبع:عصر شبکه، شماره 104.